Od kilkunastu lat najważniejszym w Polsce ośrodkiem naukowym dotyczącym Holocaustu jest Centrum Badań nad Zagładą Żydów, przy Instytucie Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk (IFiS PAN). Główny jego dorobek to rocznik “Zagłada Żydów”, najczęściej w jednym, a czasem nawet w dwóch obszernych tomach.
W roku 2018 ukazał się rocznik nr 14, któremu po raz pierwszy odmówiło dotacji Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego i osobiście minister Piotr Gliński. Mimo to, rocznik zachował dawną objętość oraz stałe działy: studia, sylwetki, materiały, punkty widzenia, omówienia, polemiki, recenzje, upamiętnienia Zagłady. Jak zwykle nie brak obu – gdzie indziej wypierających się perspektyw: Polski jako sanktuarium dla prześladowanych Żydów i Polski obojętności, beznamiętnego świadkowania i w najgorszym razie współpracy w prześladowaniach.
To prawda, że o pierwszej znajdujemy w tym właśnie numerze rocznika niewiele – omówienie wystawy o działalności Żegoty w Krakowie. Ale przy absencji drugiej perspektywy w dużej części mediów publicznych działalność IFiS PAN trzeba uznać za oazę prawdy i obiektywizmu na pustyni postaw bezkrytycznych, przemilczania bądź usprawiedliwiania win i wynoszenia pod niebiosa zasług.
Podkreślono np. w tekście Dariusza Libionki o ściganiu szmalcownictwa przez konspiracyjne sądy –stanowisko obecnego kierownictwa IPN, przemilczające, bagatelizujące, bądź marginalizujące to masowe zjawisko. Ewenementem jest również podjęty przez Barbarę Engelking opis sytuacji Żydów-komunistów, zaangażowanych w czasie okupacji w skrajnie lewicową konspirację, co nie wykluczało autentycznego ruchu oporu wobec okupanta ani ubocznych korzyści dla ukrywających się Żydów, ograniczających się do ratowania życia.
Dorobek rocznika nie powinien jednak przesłaniać zalet serii Biblioteka Świadectw Zagłady, w której – jak dotąd – ukazało się od roku 2008 dwanaście pozycji. Seria zawiera wyłącznie teksty pisane na bieżąco w czasie okupacji.
Pozycja ostatnia, którą tu omówimy, to relacja warszawskiego adwokata Stanisława Adlera (1901-46), który w warszawskim getcie zajmował stanowiska w Radzie Żydowskiej, będąc m.in. odpowiedzialny za rekrutacje do Żydowskiej Służby Porządkowej, a także za pewne aspekty jej późniejszej działalności. Miał on przeto bezpośredni kontakt, wgląd i niekiedy wpływ na liczne strony życia w getcie (także działania umożliwiające przeżycie) – jak przemyt, przestępczość, komunikacja, służba zdrowia, instytucje pogrzebowe, szkolnictwo (jawne w dozwolonych granicach i tajne), opieka społeczna oraz aktywność w zakresie kultury i sztuki.
Wszystkie jego obserwacje, nie do przecenienia jako źródło historyczne, po raz pierwszy dotarły teraz do polskiego czytelnika w związku z niedawnym odnalezieniem polskiego oryginału w archiwum Yad Vashem. Ale dzieło to ukazało się już wcześniej (1982) w przekładzie angielskim i zostało wykorzystane przez monografów Zagłady. Wysoko oceniał je Raul Hillberg, a w podstawowej publikacji o warszawskim getcie Barbary Engelking i Jacka Leociaka również znajdujemy w bibliografii to wydanie. Adler opuścił getto w początkach 1943 r., przeżył okupację po stronie aryjskiej, gdzie spisał swoje wspomnienia oraz czasowo połączył swe losy z dr. Ludmiłą Zeldowicz, aż do końca wojny i spotkania przez nią ponownie męża, którego uważała za nieżyjącego. Wkrótce po pogromie kieleckim Adler popełnił samobójstwo.
Może nie jest przypadkiem, że najciekawszy blok tekstów w ostatnim roczniku “Zagłady Żydów” dotyczy właśnie kieleckiego pogromu. Dwie, zarówno pochwalne jak częściowo krytyczne recenzje 2-tomowego dzieła Joanny Tokarskiej-Bakir pt. “Pod klątwą” (2018) pióra Bożeny Szajnok, autorki wcześniejszej, pionierskiej publikacji na ten sam temat oraz historyka Marcina Zaremby uzupełniono o polemiczny głos autorki. Niewątpliwą satysfakcję sprawia natomiast fakt, że we wszystkich trzech tekstach wersje na temat pogromu jako prowokacji władz znalazły się na głębokim i mniej ważnym tle.
Aleksander Kwiatkowski
