Prowadzone przeze mnie badania odnośnie poloników w Szwecji koncentrowały się w ostatnich latach na pracach nad polskimi zbiorami bibliotek Zamku Skokloster i katedry w Strängnäs. Kolejnym projektem był program „Polonika w Bibliotece Diecezjalnej w Västerås”. Biblioteka ta (obecnie oddział Biblioteki Miejskiej) należy do najstarszych szwedzkich książnic. W jednym z dawnych dokumentów czytamy między innymi, że z jej zbiorów korzystali bracia dominikanie, miała więc charakter biblioteki przyklasztornej. W średniowieczu jej zbiory wykorzystywane były dla potrzeb liturgicznych oraz służyły jako zaplecze książkowe szkółki przykościelnej.
Prawdziwy rozkwit biblioteki w Västerås nastąpił w XVII wieku, zwłaszcza za czasów biskupa Johannesa Rudbeciusa, który żywo interesował się szkolnictwem. Nic więc dziwnego, że to właśnie w Västerås w roku 1623 powstało pierwsze szwedzkie gimnazjum, które biskup zaopatrzył w podstawowe podręczniki. Gimnazjum otrzymało także dary książkowe od zamożnych rodzin z Västerås i najbliższych okolic miasta. Największą darowizną była książnica kupca i ziemianina Abrahama Abrahamssona Hülphersa. Zawierała liczne druki i manuskrypty, wśród których znajdowały się cenne muzykalia, które do dzisiaj służą badaczom jako źródła do studiów nad historią szwedzkiej kultury muzycznej. Inną większą darowizną był zbiór druków i rękopisów z książnicy archiwisty Johana Gabriella Sparwenfelda. W XVII wieku zbiory biblioteczne w Västerås znacznie się powiększyły. W ramach programu szwedzkich królów, aby stworzyć solidne podstawy dla rozwoju nauki i kultury w Szwecji, biblioteka otrzymała liczne łupy wojenne przywiezione z krajów, z którymi Królestwo Szwecji prowadziło wojny, w tym także książki, które pochodziły z terenów dawnej Rzeczypospolitej.
Zbiory książkowe w Västerås należą obecnie do niezwykle cennych. Biblioteka posiada poza tym bogaty zbiór tzw. druczków ulotnych, których jest tutaj aż 25 000. Większość z nich pochodzi z XVII i początków XVIII wieku. Często są to tylko kilkustronicowe łacińskie, szwedzkie, niemieckie teksty, są tam także druczki słowiańskie. Wsród nich znajduje się sporo popularnej w czasach baroku poezji okolicznościowej, zwłaszcza wierszy pogrzebowych, weselnych, imieninowych oraz tekstów mówiących o ważnych wydarzeniach z tamtych czasów. Biblioteka posiada również bogate zbiory manuskryptów, wśród nich materiały topograficzne, przydatne przede wszystkim w pracach naukowych nad obszarami geograficznymi Norlandii i Dalarna. W zbiorach manuskryptów znajdujemy wykłady słynnego szwedzkiego botanika, przyrodnika i lekarza Karola Linneusza, kazania szwedzkich pastorów oraz materiały dotyczące historii kościoła w Västerås.
Obecnie w bibliotece diecezjalnej w Västerås istnieje parę rejestrów jej zasobów, m.in. spis manuskryptów i muzykaliów oraz katalog inkunabułów, czyli starych druków przed 1501 roku, pióra I. Collijna, wydany w Uppsali w 1904 roku. Biblioteka dysponuje poza tym katalogiem kartkowym do starszych zbiorów – renesansowych, reformacyjnych i barokowych, posiada również, niestety nadal niepełny, katalog cyfrowy.
Polonika, wchodzące w skład zbiorów słowiańskich biblioteki diecezjalnej w Västerås, nie są zbyt liczne, jednak nie zostały do dzisiaj dokładnie zbadane i opracowane. Wynika to z różnych powodów, m.in. językowych. Kiedy John Henric Schröder próbował w 1813 roku rejestrować druki słowiańskie, napisał o ogromnych trudnościach, na jakie napotykał przy zapisie szwedzkim alfabetem nazwisk i tytułów. Oczywiście, bardziej niż polskie kłopot sprawiały mu wyrazy rosyjskie. Na początku XX wieku gościła w Västerås Komisja Polskiej Akademii Umiejętności, której celem było zbadanie, jakie rzadkie i unikatowe utwory polskie znajdują się w bibliotekach, archiwach i muzeach szwedzkich. W obszernym, wydanym w Krakowie w roku 1914 Sprawozdaniu z poszukiwań w Szwecyjej…, znalazło się jednak tylko parę pozycji z Västerås. Przedstawiciele Komisji mieli za mało czasu na dokładne przebadanie wszystkich szwedzkich zbiorów. Próby sporządzenia rejestru słowiańskich druków i manuskryptów podjął w latach 50. i 60. ubiegłego stulecia, Eugeniusz Gawryś, którego rejestr – jak sam zresztą autor określił – można uważać jedynie za „ogólny przewodnik po tamtejszym zbiorze słowiańskim”.
Ostatnio z mojej inicjatywy powstał projekt Polonika z biblioteki diecezjalnej w Västerås. Podobnie jak w pracach nad zbiorem poloników ze Skokloster, nad polonikami z Biblioteki Katedralnej w Strängnäs i nad „tańcami polskimi” z uroczystości koronacyjnych Zygmunta III Wazy ma on charakter szwedzko-polski. Kierownikiem projektu jest autorka niniejszego artykułu, ze strony polskiej zaś pracuje nad zbiorem prof. Maria Juda z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, bibliotekoznawca i specjalista z dziedziny historii polskich druków epoki renesansu i baroku.
Ekslibris biskupa Pawła Piaseckiego, historyka i sekretarza na dworze Zygmunta III Wazy. Jego kronika Chronica gestorum in Europa singularium (1648) przedstawia przede wszystkim czasy panowania króla Zygmunta III oraz jego syna Władysława IV.
Celem badań jest pełna rejestracja i opis nie tylko polskich książek, ale także drobnych druczków ulotnych. Już dzisiaj możemy stwierdzić, że w bibliotece w Västerås znajdują się polskie książki z Ołomuńca (Czechy wschodnie), z tamtejszych klasztorów bernardynów, kapucynów, dominikanów oraz z bibliotek kollegium jezuickiego. Parę pozycji pochodzi z biblioteki Zygmunta III Wazy oraz z bibliotek jezuickich z terenów dawnej Rzeczypospolitej. Spotykamy tam zarówno książki z Wilna, Łucka i Jarosławia, jak i z Poznania, Bydgoszczy, Torunia, Warszawy i Braniewa. Są to zatem fragmenty różnych zrabowanych książnic kościelnych, klasztornych i prywatnych. Ich pochodzenie wskazuje na czasy Wojny Północnej oraz na okres „potopu szwedzkiego”, kiedy armia szwedzka wzłuż i wszerz przemaszerowała tereny Rzeczypospolitej, grabiąc i wywożąc za morze różne obiekty kultury materialnej i duchowej.
Podobnie jak w innych polskich zbiorach w Szwecji znajdujemy w Västerås przede wszystkim polonika w języku łacińskim, polskim i niemieckim. Tematyka zbioru przypomina w znacznej mierze kolekcję z Zamku Skokloster (Polonicasamlingen) oraz zbiór poloników ze Strängnäs. Są tutaj przekłady Biblii i osobno wydane tłumaczenia Nowego Testamentu, utwory historyczne, np. kroniki oraz opisy Rzeczypospolitej i Litwy, parę pozycji o historii Torunia oraz o wojnach Rzeczypospolitej z Turcją. Znajdujemy w bibliotece także rozprawy o strukturze ówczesnego państwa polskiego, statuty i przemowy sejmowe, gramatyki i słowniki. Wśród autorów polskich spotykamy takie nazwiska jak: Stanisław Huzjusz, Mikołaj Kopernik, Marcin Kromer, Stanisław Orzechowski, Paweł Piasecki, Piotr Skarga, Jakub Wujek itd. Miejsca wydania tych książek to przede wszystkim Kraków, Wilno, Warszawa, Kalisz, Gdańsk, ale też i różne miasta europejskie.
Rezultatem prac nad polonikami w bibliotece diecezjalnej w Västerås będzie katalog, który zawierać będzie obszerne wprowadzenie historyczno-kulturowe, dokładny opis poszczególnych pozycji oraz informacje o stanie ich zachowania. Do książki, jaką planujemy wydać na zakończenie prac w projekcie, dołączymy także rejestr unikatów i druków rzadkich oraz ilustracje najcenniejszych poloników w Västerås. Teksty najciekawsze pod względem literackim i kulturowym wydane zostaną później w Polsce.
Rozpoczęte dopiero badania potrwają przynajmniej dwa, trzy, może nawet cztery lata. Wszystko bowiem zależy od tego, jakie jeszcze polskie materiały odnajdziemy w bibliotece zwłaszcza wśród druczków ulotnych. Ich identyfikacja i opracowanie bibliograficzne wymagają sporo czasu. Druczki ulotne są jednakże najciekawsze, głównie z tej przyczyny, że z uwagi na swą okazjonalność, niewielki nakład, tanie i bezpretensjonalne wydania nie trafiały do bibliotek. Wiele z nich uległo zapewne zaczytaniu lub zniszczeniu w zawieruchach wojennych na terenie Polski, zaś w szwedzkiej książnicy w Västerås mogły zachować się nienaruszone aż do naszych czasów.
Ewa Teodorowicz-Hellman
