Położone są w zachodniej części województwa lubelskiego, na Nizinie Mazowieckiej, tuż przy granicy z Wyżyną Lubelską, w sąsiedztwie Kazimierskiego Parku Krajobrazowego i liczą blisko 50 tys. mieszkańców. Historycznie położone były w Małopolsce, początkowo w ziemi sandomierskiej, a następnie w ziemi lubelskiej. W granicach miasta wpada do Wisły rzeka Kurówka. Miasto często bywa wiązane z pobliskimi Kazimierzem Dolnym i Nałęczowem, wspólnie określanymi mianem trójkąta turystycznego.
Miasto powstało na początku XVI wieku. Była to początkowo niewielka osada handlowo-rybacka obok wsi Włostowice, wchodząca w skład magnackiego zespołu majątkowego z ośrodkiem w Końskowoli. Nazwa Puławy wiązana jest ze staropolskim wyrazem „pławy”- przeprawianie się przez wodę lub „pulwy”- łęgi nadwiślańskie. W II połowie XVII wieku osada znalazła się w rękach Lubomirskich. Około roku 1670 Stanisław Herakliusz Lubomirski powierza sprowadzonemu z Holandii architektowi Tylmanowi z Gameren wybudowanie w Puławach letniej rezydencji.
Tak powstała, budząca uznanie i jedna z pierwszych w Polsce, budowla barokowa. Córka Lubomirskiego Elżbieta wnosi Puławy, jako wiano do małżeństwa z Adamem Mikołajem Sieniawskim. Jego sympatia dla Augusta III Sasa była przyczyną zniszczenia rezydencji w roku 1706 przez wojska króla szwedzkiego Karola II.
Odbudowę pałacu kontynuowała jej córka Zofia, która w roku 1731 wyszła za mąż, za wojewodę ruskiego Aleksandra Augusta Czartoryskiego. Dzięki temu Puławy były przez następne 100 lat na własnością „Familli”, jak określano rodzinę Czartoryskich, stając się w następnych latach drugim (obok Warszawy) centrum kulturalnym Polski, zyskując nawet nazwę „Aten Północy”. Tak zaczął się dla Puław „złoty wiek”.
Odbudowa Pałacu zakończona została w roku 1763, a kierujący nią Jan Zygmunt Deybel przekształcił półobronny zamek w rokokowy pałacyk. W roku 1761 syn Augusta, Adam Kazimierz, poślubił Izabellę Fleming, jedyną dziedziczkę fortuny po podskarbim litewskim Jerzym Flemingu.
W roku 1795, na skutek intryg dworskich, Czartoryscy zdecydowali się na przeniesienie rezydencji z Warszawy do Puław. Tam powstało, konkurujące ze stolicą, centrum życia kulturalnego i politycznego. Niemal wszyscy wybitni przedstawiciele epoki bywali na dworze puławskim. Mieszkali tam m.in.: Grzegorz Piramowicz, Franciszek Dionizy Kniaźnin, Julian Ursyn Niemcewicz, Adam Naruszewicz, Jan Paweł Woronicz, Franciszek Karpiński i Franciszek Zabłocki. Pracowali tam również znakomici malarze: Piotr Norblin, Marcello Bacciarelli, Kazimierz Wojnakowski. Nadwornym muzykiem był Czech Wincenty Lessl. Aktywnie działał miejscowy, amatorski teatr, nawiązujący do tradycji operowych i muzycznych.
W okresie Insurekcji Czartoryscy wspierali moralnie i finansowo Kościuszkę. W odwecie za pomoc udzieloną powstańcom wojska rosyjskie w roku 1794 zniszczyły puławską rezydencję i splądrowały okoliczne wsie. Interwencje dworu austriackiego przerwały dewastację ogrodu, ale pałac Rosjanie zdążyli już zrujnować. Zniszczono liczącą 40 tys. tomów bibliotekę, zrabowano też część wyposażenia. Za brak lojalności wobec Rosji zarządzono konfiskatę dóbr i zburzenie Puław. Wykonanie wyroku zostało wstrzymane po interwencji dworu austriackiego, jednak obaj synowie, Adam Jerzy i Konstanty, zostali zmuszeni do opuszczenia Puław i zamieszkania w Petersburgu.
W roku 1796 Izabella Czartoryska podjęła decyzję powrotu do zniszczonego pałacu i jego odbudowie. Puławy po utracie niepodległości miały zostać odbudowane i pełnić funkcję „małej ojczyzny”. Do realizacji zamierzeń Izabela przystąpiła z pomocą architekta Christiana Piotra Aignera.
Powstała wówczas świątynia Sybilli, pierwsze polskie muzeum pamiątek narodowych. Zbiory „z całego świata” miały znaleźć swoje miejsce w przebudowanym, w roku 1809, rokokowym pawilonie ogrodowym Domku Gotyckim. Czartoryska chciała, aby jej park uosabiał wolną naturę, nie krępowaną rygorami klasycystycznej sztuki. W ogrodzie pojawiły się nowe budowle, pamiątki, groty, ruiny, źródełka i kamienie pamiątkowe. Do parku włączona została kępa, leżąca po drugiej stronie Łachy Wiślanej. Świątynia Sybilli miała ocalić dla wolnej Polski to, co jeszcze się dało – tradycję i historię. Miejscowe środowisko literackie też realizuje motto ze świątyni Sybilli: „Przeszłość–Przyszłości”.
Puławy powoli przyjmowały rolę spokojnej, prowincjonalnej miejscowości, która od roku 1842 nosiła nazwę Nowa Aleksandria. W pałacu puławskim, w latach 1842-1861, mieścił się Instytut Wychowania Panien, zwany Instytutem Aleksandryjskim. Jesienią 1862 roku, w jego miejsce, przeniesiono z Marymontu Instytut Politechniczny i Rolniczo-Leśny, w którym studiowało blisko 400 studentów. Wkrótce stał się on ośrodkiem patriotycznej konspiracji, oddziałującym na okoliczną ludność. Jego działalność przerywa wybuch Powstania Styczniowego, do którego masowo przystąpili studenci. Na czele oddziału stanął Leon Frankowski.
Po upadku powstania władze zaborcze ustanowiły w Puławach siedzibę powiatu, stacjonował tu też garnizon wojskowy. W miejsce zawieszonego Instytutu Politechnicznego utworzono w roku 1869 rosyjski Instytut Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa. Wydarzenia rewolucji 1905-1907 roku wymusiły na władzach carskich pewne ustępstwa dla Polaków. 25 sierpnia 1906 roku ukaz carski wyłączył Nową Aleksandrię z gminy Puławy i nadał jej prawa miejskie. W roku 1907 zorganizowano administrację – pierwszym burmistrzem został Andrzej Laskowski. Wyodrębnienie miasta z gminy, własny samorząd i budżet sprzyjały rozwojowi Puław. Liczba mieszkańców w latach 1897-1913 wzrosła z 5157 do 9992. Zabudowa Mokradeł, ul. Lubelskiej, alej Królewskiej oraz Małej miała charakter willowy. Powstał hotel i restauracja „Bristol”, wybudowano cerkiew dla wojska, nowy internat dla studentów Instytutu. Do I wojny światowej Puławy rozwijają się, jako ośrodek nauk rolniczych, a piękne położenie miasta przyciąga wielu turystów. Puławy pełnią istotną rolę w transporcie rzecznym, jako punkt przeładunkowy towarów.
Od roku 1915 Puławy znajdują się pod okupacją wojsk austriackich. Ubywa znacznie ludności, masowo wyjeżdżają Rosjanie stanowiący przed wojną 15% mieszkańców miasta. Powojenny kryzys nie sprzyja odbudowie. Ożywienie gospodarcze następuje dopiero w połowie lat dwudziestych. Powstają gmachy: gimnazjum Adama Czartoryskiego, Instytutu Weterynarii, podjęto wreszcie budowę szpitala. Ważnym wydarzeniem dla miasta było utworzenie Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego.
W ostatnich latach przed II wojną światową Puławy znalazły się w granicach Centralnego Okręgu Przemysłowego. Rozpoczęto produkcję w zakładach przemysłu bioweterynaryjnego, przystąpiono do budowy fabryki żelatyny, wykupiono tereny pod budowę fabryki obuwia „Bata”. Poszerzono granice miasta. W roku 1939 miasto liczyło prawie 15 tys. mieszkańców. Większość z nich stanowili Polacy.
Proces industrializacji przerywa II wojna światowa. W 60% zniszczona zostaje zabudowa miasta, a w całości dzielnica żydowska z synagogą i częściowo most prezydenta Mościckiego na Wiśle. Liczba mieszkańców zmniejszyła się do około 9 tys. osób w roku 1944.
W pierwszych latach powojennych udało się odbudować most, rozpoczęto odbudowę rezydencji Czartoryskich, zlikwidowano zniszczenia wojenne w przemyśle, komunikacji i łączności. W roku 1952 ukończono rozpoczętą przed wojną budowę fabryki żelatyny. Przełomowe znaczenie dla rozwoju Puław miał rok 1960, w którym podjęto decyzję o budowie zakładów azotowych. Inwestycja ta zapoczątkowała okres dynamicznego rozwoju miasta. Liczba mieszkańców wzrosła do ponad 50 tys. Puławy straciły wówczas swój małomiasteczkowy charakter, stając się miastem przemysłowym. Udało się jednak zachować tradycję, powiązać nowe rozwiązania urbanistyczne z historyczną częścią miasta, uratować unikalne walory krajobrazowe. Przetrwały też, sięgające XIX wieku, tradycje naukowe Puław, jako ośrodka nauk rolniczych.
W Pałacu Czartoryskich pozostał Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, a w Pałacu Marynki ulokowano oddział pszczelnictwa Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa ze Skierniewic. Prace naukowe kontynuował też Instytut Weterynarii. Przy Zakładach Azotowych rozpoczął pracę Instytut Nawozów Sztucznych przeniesiony tam z Tarnowa. W Puławach działał również Ośrodek Diagnostyki i Zwalczania Zagrożeń Biologicznych, powstały na bazie przeniesionego, z podwarszawskiego Centrum Wyszkolenia i Badań Laboratoryjnych.
Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski
