Dzisiejsza stolica Białorusi – Mińsk, liczy blisko 2 mln mieszkańców. Miasto nie posiada wielu zabytków, ale warte jest odwiedzenia. Pamiętać przy tym warto, że 83% jego zabudowań zniszczonych zostało w czasie II wojny światowej, a ludność stolicy zmalała z 270 do 80 tysięcy.
Pierwsza wzmianka o Mińsku pochodzi z roku 1066 i związana jest z wojnami prowadzonymi pomiędzy księciem połockim Wsiesławem i książętami kijowskimi, którzy w wyprawie odwetowej na Miensk (tak nazywała się dawniej obecna stolica Białorusi, pisana cyrylicą). Obecna nazwa miasta Mińsk pojawia się dopiero w drugiej połowie XVII wieku i jest polskiego pochodzenia.
Badania archeologiczne Mińska wykazały, że miasto powstało w końcu XI wieku, a jego centrum znajdowało się nad brzegiem, dziś prawie wyschniętej rzeki Mienki. Miasto pełniło też przez wieki funkcję stolicy udzielnego księstwa, o które walczyli nieustannie władcy Połocka i Kijowa.
Od początku XIV wieku w Mińsku zamieszkiwali pełnomocnicy wielkiego księcia litewskiego. Oni też kierowali życiem zamku i miasta, sądami i wojskiem, jak również posiadłościami samego wielkiego księcia.
W roku 1499 król Aleksander Jagiellończyk nadał miastu prawo magdeburskie. Odtąd też mieszkańcy miasta, podlegali miejskiemu magistratowi, który składał się z 12 radnych z wójtem i dwóch burmistrzów. Wójt mianowany był zawsze przez wielkiego księcia, burmistrzowie wybierani byli z członków radnych. Magistrat odpowiadał za: handel, podatki i sprawy karne. Posiedzenia magistratu odbywały się w ratuszu. W mieście znajdowały się liczne warsztaty rzemieślnicze.
Po reformie administracyjnej, przeprowadzonej w latach 1565-1566, Mińsk stał się centrum administracyjnym województwa, w którym od końca XVI wieku, raz na dwa lata, odbywały się posiedzenia naczelnego Trybunału Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od roku 1591 Mińsk posiadał też własny herb – na niebieskim polu postać Bogurodzicy, okrążona przez anioły i cherubiny. W roku 1569, na mocy Unii Lubelskiej, miasto weszło w skład Rzeczypospolitej. Od XVI wieku Mińsk zamieszkiwali także licznie Żydzi. W Mińsku, staraniem Komisji Edukacji Narodowej, utworzono też – w roku 1773 tzw. akademicką szkołę podwydziałową.
W rezultacie II rozbioru Polski, w roku 1793, Mińsk zajęli Rosjanie. Na zajęte miasto spadły zaraz carskie restrykcje. W pierwszym rzędzie wobec niezależnego od cerkwi prawosławnej kościoła unickiego. Zamknięte zostały wówczas klasztory bazylianów w Górnym Mieście i na przedmieściu Troickim. Zabrany też został kościół św. Ducha i zamieniony na cerkiew prawosławną św. Piotra i Pawła. Zmieniono również stary herb miasta, nadany mu przez króla Zygmunta III Wazę, na dwugłowego orła.
W roku 1839, ukazem carskim, zlikwidowany został zupełnie kościół unicki, do którego należało 80% tamtejszych mieszkańców. Nasilającej się rusyfikacji towarzyszyło ponadto odbieranie kościołowi katolickiemu kolejnych świątyń i zamienianie ich na cerkwie prawosławne. Tak stało się ze świątynią bernardynów czy kościołem dominikanów (zamienionym na magazyn wojskowy) i kościołem św. Józefa (zamienionym na miejskie archiwum). Mińsk był też w latach 1798-1869 stolicą diecezji, potem za – raz jeszcze – w latach 1917-21 i obecnie od roku 1991.
W zajętym przez Niemców Mińsku, w roku 1918, białoruscy działacze narodowi proklamowali niepodległe państwo białoruskie. Rok później, po kapitulacji Niemiec, bolszewicy powołali Białoruską Socjalistyczną Republikę Sowiecką. W wyzwolonym następnie przez wojska polskie mieście, w dniu 8 sierpnia 1919 roku, przemawiał po białorusku marszałek Piłsudski.
Mińsk został potem ponownie zajęty przez bolszewików, w lipcu 1920 roku, w czasie ich uderzenia na Warszawę. W wyniku ofensywy Tuchaczewskiego cała Białoruś znalazła się w rękach sowieckich, a w Mińsku po raz kolejny proklamowano Socjalistyczną Sowiecką Republikę Białorusi.
W zajętym przez bolszewików mieście zaczęły się w połowie sierpnia, tego samego roku, polsko-sowieckie rozmowy nt. zawieszenia broni. Strona polska opowiadała się za nową granicą państwową przebiegającą po linii niemieckich okopów z czasów I wojny światowej.
W październiku 1920 roku, podczas ostatniej ofensywy w wojnie z Rosją Sowiecką, polskie oddziały wyzwoliły Mińsk, który jednak nie wszedł w skład odrodzonej Rzeczpospolitej. Mińsk, na mocy polsko-sowieckiego traktatu pokojowego, podpisanego w Rydze, stał się stolica Socjalistycznej Sowieckiej Republiki Białorusi. W ten sposób skończyły się marzenia o wolnej Białorusi, a rozpoczął się komunistyczny terror. W latach trzydziestych w Kuropatach pod Mińskiem Sowieci wymordowali ponad 200 tysięcy osób, głównie Białorusinów.
W ciągu minionych stuleci Mińsk wielokrotnie palił się do szczętu, ostatni raz w roku 1944, zaraz po wyzwoleniu. Mówiło się nawet wówczas o możliwości przeniesienia stolicy do Mohylewa. Miasto podniosło się jednak z ruin, stając się centrum białoruskiej administracji, kultury i gospodarki. Dziś Mińsk dzieli się na 9 administracyjnych okręgów.
Najstarsze i najładniejsze, zbudowane jeszcze w XIII wieku, jest dziś Troickie Przedmieście położone u stóp góry, w rejonie ulic: Kupały, Bogdanowicza, Kujbyszewa i Placu Komuny Paryskiej. Dawniej stał tam drewniany Woskriesienskij klasztor z cerkwią, na miejscu których w roku 1620 zbudowano kamienną cerkiew. Następnie, w XV-XVII wieku wzniesiono budowle forteczne z ziemnymi wałami i rowami.
Troickie Przedmieście połączone było z miastem mostami zbudowanymi w drugiej połowy XVI wieku. Był też tam rynek, zlikwidowany dopiero w roku 1935. Była też, od roku 1771, kościelna szkoła, w której dziewczęta uczono języków obcych, gospodarstwa domowego, arytmetyki. Na Troickim Przedmieściu urodził się, w roku 1937, białoruski poeta M. Bogdanowicz.
Ciekawe jest także tzw. Tatarskie Przedmieście – położone w rejonie prospektu Maszerowa. Jego nazwa pochodzi z XVI wieku, kiedy w Mińsku zakwaterowano, wziętych do niewoli krymskich Tatarów, najeżdżających ziemie białoruskie. Przeprowadzone na terytorium Przedmieścia Tatarskiego wykopaliska archeologiczne ukazały resztki starych mieszkań i sprzętu domowego z XII i XIII wieku, świadczące o istnieniu tam osad mieszkalnych. Częste powodzie tej części miasta zmusiły jego mieszkańców do opuszczenia terenów najniżej położonych. Pozostał tam jedynie cmentarz i ogrody warzywne. W roku 1901 na Tatarskim Przedmieściu zbudowano pierwszy kamienny meczet.
W centrum Mińska oglądać dziś można pozostałości przedwojennej zabudowy miasta. Generalnie jednak białoruska stolica jest miastem nowym, pomnikiem architektury socrealistycznej. Można tam nadal, częściej niż w Rosji, oglądać pamiątki epoki radzieckiej – np. Włodzimierza Lenina czy innych „zasłużonych” dla dawnego systemu. Niewielką natomiast starówkę mińską tworzą uliczki niskich, skromnych, choć starannie odrestaurowanych budynków.
W Mińsku mieszkają też nadal Polacy, istnieje tam oddział Związku Polaków na Białorusi, są polskie pamiątki. Ze starych świątyń czynna jest nadal – pod wezwaniem Jezusa, Maryi i św. Barbary, przy Placu Swobody, w pobliżu miejskiego ratusza. Jest to dawny kościół jezuitów, pełniący dziś rolę katedry katolickiej, zbudowany w latach 1700-1710, przebudowywany od tego czasu wielokrotnie. Świątynia, zamknięta w czasach Białorusi sowieckiej, została następnie gruntownie przebudowana na klub sportowy. Prawowitym właścicielom zwrócono ją dopiero w roku 1994.
W nawach bocznych świątyni znajdują się dwie kaplice: św. Trójcy i św. Floriana z fragmentami fresków. Obok katedry zachował się budynek dawnej szkoły jezuickiej, zbudowany w roku 1699, który w latach 1919-1934 był siedzibą władz sowieckiej Białorusi, a następnie przekazany na potrzeby szkoły muzycznej.
Drugi zabytkowy, czynny kościół katolicki w Mińsku, to kaplica cmentarna pw. Podwyższenia Krzyża Św. na Cmentarzu Kalwaryjskim – nazywanym często Cmentarzem Polskim, założonym w XVIII wieku. Wchodzi się do niego przez bogato zdobioną klasycystyczną bramę, zbudowaną w roku 1830 przez Jerzego Kobylińskiego, dla uczczenia pamięci jego zmarłej żony.
Cmentarz zamknięto dla dalszych pochówków w roku 1967. Znajdujący się na jego terenie neogotycki kościół, zamknięty został przez komunistów w latach trzydziestych XX wieku i zamieniony na warsztat. Obecnie (od roku 1981) stanowi ponownie własność wiernych. Kalwaryjska świątynia jest budowlą jednonawową, z czworobocznym prezbiterium, zdobioną fryzem arkadowym. W jej wnętrzu znajduje się nagrobek Jana Damela, zmarłego w roku 1840, malarza i grafika, absolwenta i wykładowcy Uniwersytetu Wileńskiego, zesłańca mieszkającego od roku 1822 w Mińsku. Jan Damel znany był także z cyklu obrazów historycznych przedstawiających liczne wydarzenia z dziejów Polski, a także licznych portretów i pejzaży z okolic Mińska.
Na cmentarzu znajdują się również liczne bogato zdobione nagrobki polskich ziemian z XIX i XX wieku w otoczeniu bujnej zieleni starych drzew. Cmentarz Kalwaryjski w Mińsku jest starannie utrzymany i przypomina o fakcie, iż mieszkało tam zawsze wielu Polaków.
W Mińsku znajdują się także dwie inne zabytkowe świątynie katolickie. Pierwsza z nich to kościół bernardynek wzniesiony w czterdziestych latach XVII wieku – dziś sobór prawosławny św. Ducha. Druga zaś, to dawny kościół bernardynów, wzniesiony w podobnym okresie, w którym mieszczą się dziś archiwa.
Jest wreszcie tzw. czerwony kościół – świątynia katolicka pod wezwaniem św. Szymona, wzniesiony w centrum Mińska na początku XX wieku. Jego budowniczym był Edward Wojniłowicz, sędzia honorowy, przewodniczący Mińskiego Społeczeństwa Towarzystwa Rolniczego, właściciel ziemski ze Słuczcziny, który ofiarował 100 tysięcy rubli i sam bezpośrednio kierował pracami budową.
W nowym mińskim kościele znajdowały się witraże o motywach białoruskich, wzorowane na rysunkach artysty malarza Franciszka Bruzdowicza. W czasie II wojny światowej fasada budynku została zniszczona. W latach siedemdziesiątych XX wieku świątynię odbudowano i zamieniono na kino oraz muzeum kinematografii. Kościołowi budynek zwrócono dopiero w roku 1990.
* * * * *
Z Białorusi spływają też codziennie nowe informujące o trwającym tam proteście powyborczym i licznych aresztowaniach. Są to protesty powszechne, a jej liderkami są kobiety.
Tekst i zdjęcia: Leszek Wątróbski
